Breyttar áherslur með nýjum siðareglum

Pálmi Jónasson, formaður Siðanefndar BÍ, fjallar um þau kærumál sem nefndin hefur fjallað um frá því reglunum var breytt á aðalfundi 2023. Grein birtist fyrst í Blaðamanninum sem gefinn var út í byrjun árs 2025.

Siðanefnd hefur úrskurðað í níu kærumálum eftir að nýjar siðareglur BÍ voru samþykktar á aðalfundi félagsins í mars 2023. Í þremur tilfellum var máli vísað frá, fjórum sinnum var úrskurðað að umfjöllun væri ekki brot gegn siðareglum en tvívegis að umfjöllun fæli í sér brot gegn þessum nýju reglum. Nýjar siðareglur hafa leitt til breyttra áherslna en varla er hægt að segja að nýju reglurnar hafi leitt til annarrar niðurstöðu í málum.

Engin tengsl við umfjöllunarefnið

Í máli nr. 1/2023-2024 kærðu tvær konur umfjöllun og viðtal DV við mann vegna deilu hans við Barnavernd Reykjavíkur. Þær töldu að umfjöllunin fæli í sér rætnar og auðveldlega afsannaðar fullyrðingar og brytu þannig gegn 2. og 6. grein siðareglna. Kærendur voru ekki til umfjöllunar í umræddum fréttum og höfðu engin bein tengsl við umfjöllunarefnið. Siðanefnd taldi því aðild kæranda ekki uppfylla málsmeðferðarreglur nefndarinnar og vísaði málinu því frá.

Brot gegn þremur greinum siðareglna

Í máli nr. 2/2023-2024 kærði maður Kristinn H. Gunnarsson, ritstjóra Bæjarins besta, vegna þriggja frétta sem birtust um veiðar nokkurra manna á eldislöxum í Sunnudalsá. Kærandi reyndi margítrekað en árangurslaust að leiðrétta rangfærslur og var afar ósáttur við heimildarlausa notkun á myndefni í hans eigu. Hann fékk engin andsvör birt í Bæjarins besta fyrr en að undangenginni ákvörðun Fjölmiðlanefndar um að beita dagsektum. Kristinn H. Gunnarsson veitti Siðanefnd engin andsvör við kærunni. Siðanefnd taldi augljósar rangfærslur í fréttunum, ekki hafi verið veittur andmælaréttur og rangfærslur ekki leiðréttar. Með því hefði verið brotið gegn 2. og 3. grein siðareglna. Þá var birting mynda án heimildar og tilvísunar talið brot á 7. grein siðareglna. Brotið var ámælisvert.

Engin tengsl við umfjöllunarefnið

Í máli nr. 3/2023-2024 kærði kona umfjöllun á vef Morgunblaðsins undir yfirskriftinni „Kærir mótmælendur fyrir hatursorðræðu“. Efnislega var málið eins og í 1/2023-2024. Kærandi var ekki til umfjöllunar og hafði engin bein tengsl við umfjöllunarefnið. Í samræmi við fjölda fordæma var málinu vísað frá þar sem kærandi uppfyllti ekki málsmeðferðarreglur nefndarinnar.

Auðkennandi upplýsingar ekki til staðar

Í máli nr. 4/2023-2024 kærði kona blaðamann á vef Vísis vegna myndbirtingar með frétt undir fyrirsögninni „Alvarlegt bílslys á Grindavíkurvegi“. Kærandi er dóttir hjóna sem létust í slysinu en kæran byggði eingöngu á 8. grein alþjóðlegra siðareglna. Siðanefnd hefur ekki gert þá kröfu að kærendur tilgreini þær siðareglur sem þeir telji brotið gegn og lagt sjálfstætt mat á hvort kærð umfjöllun hafi verið brot og þá á hvaða siðareglum. Nefndin tók því málið til efnislegrar meðferðar. Myndbirtingin sýndi aðstæður á slysstað en auðkennandi upplýsingar um bílinn voru ekki sýnilegar í því víða myndskoti sem notað var. Fréttir af alvarlegum umferðarslysum varða almannahagsmuni og eiga erindi til almennings. Slysið varð á fjölförnum stað og því ekki rétt að gera athugasemd við að fréttin hafi birst skömmu eftir slysið. Í samræmi við önnur fordæmi taldi nefndin að myndbirtingin væri ekki brot á siðareglum.

Forsetaframbjóðandi í nasistabúningi

Í máli nr. 1/2024-2025 kærði forsetaframbjóðandinn Arnar Þór Jónsson skopmynd eftir Halldór Baldursson sem birtist á vef Vísis. Taldi hann sig þar teiknaðan í nasistabúning og að myndbirtingin bryti gegn greinum 1., 2. og 6. í siðareglum BÍ. Í tíð eldri siðareglna var í gildi venja um að vísa frá kærum sem lutu að skoðanaskrifum undir nafni þótt skrifin hafi verið hvöss eða vegið að tilgreindum hagsmunum eða einstaklingum. Hið sama gilti um ritstjórnarefni blaða, á borð við leiðara, pistla eða skopmyndir. Þetta byggði á grein 5 í eldri siðareglum en þar sagði að reglurnar settu „ekki hömlur á tjáningarfrelsi blaðamanna sem skrifa undir fullu nafni afmarkaða þætti í fjölmiðlum, til dæmis gagnrýni, þar sem persónulegar skoðanir höfundar eru í fyrirrúmi.“ Í núgildandi siðareglum segir eingöngu að siðareglur setji ekki hömlur á tjáningarfrelsi blaðamanna. Vegna þessarar breytingar taldi nefndin ekki rétt að vísa málinu frá nefndinni af þeirri ástæðu einni að um ritstjórnarefni væri að ræða og tók málið til efnislegrar meðferðar. Einn nefndarmanna vildi vísa málinu frá í samræmi við eldri úrskurði en var að öðru leyti sammála niðurstöðu Siðanefndar. Nefndin vísaði í tjáningarfrelsisákvæðið og úrskurðaði að birting skopmyndarinnar hefði ekki brotið gegn siðareglum BÍ.

Óánægður með niðurstöðu nefndar og frétt

Í máli nr. 2/2024-2025 kærði maður frétt á vef Vísis um niðurstöðu nefndar um eftirlit með lögreglu en þar var fjallað um viðbrögð lögreglu vegna mótmæla við ríkisstjórnarfund. Kærandi taldi niðurstöðu nefndarinnar ekki standast og þar af leiðandi fréttin ekki heldur. Í málsmeðferðarreglum Siðanefndar og sérstöku kærublaði sem kærendur fylla út kemur skýrt fram hvað þurfi að liggja fyrir svo kæra geti verið tekin til umfjöllunar. Kærandi þarf að hafa leitað leiðréttingar hjá viðkomandi miðli. Hann þarf að vera aðili máls eða hafa ríkra hagsmuna að gæta. Kæran þarf að berast innan tveggja mánaða frá birtingu efnisins. Og kærandi þarf að láta hina kærðu umfjöllun fylgja með kærunni. Ekkert af þessum skilyrðum var uppfyllt að tveggja mánaða kærufrestinum frátöldum. Að auki var farið rangt með fyrirsögn fréttarinnar. Kæran uppfyllti því ekki málsmeðferðarreglur og málinu vísað frá.

Uppnám á Íslandsmótinu í skák

Í máli nr. 3/2024-2025 kærði stórmeistarinn Héðinn Steingrímsson frétt sem Björn Þorfinnsson skrifaði á dv.is undir fyrirsögninni „Uppnám á Íslandsmótinu í skák – Stórmeistari hættir þátttöku út af hávaða í kylfingum.“ Taldi Héðinn umfjöllunina brjóta gegn öllum siðareglunum að tveimur frátöldum. Kæra Héðins til Siðanefndar var nærri 50 blaðsíður og með henni fylgdu að auki á fjórða tug fylgiskjala en stór hluti þeirra hafði lítil sem engin tengsl við kæruefni málsins. Í málsmeðferðarreglum segir að kæra skuli afmörkuð með augljósum hætti en nefndinni þótti ekki alveg nægt tilefni til að vísa málinu í heild sinni frá af þessum sökum. Úrskurður Siðanefndar var í stuttu máli að Björn Þorfinnsson og dv.is hefðu ekki brotið gegn neinum siðareglum BÍ.

Myndbirting hafði ekkert sjálfstætt fréttagildi

Í máli nr. 4/2024-2025 var kærð myndbirting með frétt á vef Vísis um umfangsmikla lögregluaðgerð í Bolungarvík. Kærandi er sonur manns sem fannst látinn á heimili sínu í Bolungarvík. Hin kærða mynd var skjáskot af vefsíðunni ja.is og sýndi heimili hins látna. Kærandi vísaði eingöngu í alþjóðlegar siðareglur og eldri siðareglur BÍ. Engu að síður tók nefndin málið til efnislegrar umfjöllunar. Í niðurstöðu nefndarinnar segir að umrædd mynd hafi verið skjáskot af ja.is og hefði því ekkert sjálfstætt fréttagildi. Það hafi verið ósanngjarnt gagnvart kæranda og öðrum aðstandendum að birta myndina á umræddum tíma í ljósi alvarleika málsins. Myndin var ekki tekin úr birtingu fyrr en degi síðar, þess ekki getið í fréttinni að myndin hafi verið tekin út og ekki beðist velvirðingar. Það væru hvorki sanngjörn né heiðarleg vinnubrögð. Brotið var metið ámælisvert.

Brjálaðar hugmyndir í Áramótaskaupi RÚV

Í máli nr. 5/2024-2025 kærði Salvör Gullbrá Þórarinsdóttir umfjöllun Stefáns Einars Stefánssonar í Spursmálum Morgunblaðsins. Í afmörkuðum inngangi sem nefndur er „Af vettvangi fjölmiðla“ sagði Stefán að Salvör Gullbrá væri í handritshöfundateymi Áramótaskaups RÚV. Hún hefði hvatt til eignaspjalla á utanríkisráðuneytinu og harmað fall leiðtoga Hamas. Vonaðist hann til að slíkar brjálaðar hugmyndir verði ekki í skaupinu. Stefán nýtti ekki rétt sinn til andsvara en sagði í yfirlýsingu að Siðanefnd hefði ekkert úrskurðarvald yfir sér þar sem hann hefði sagt sig úr BÍ. Því hafnaði nefndin og benti á ótal fordæmi þess efnis. Úrskurður nefndarinnar var í raun samhljóma og í máli 1/2024-2025. Umfjöllun undir liðnum „Af vettvangi fjölmiðla“ væri augljóslega persónuleg skoðun höfundar en siðareglur setja ekki hömlur á tjáningarfrelsi blaðamanna. Kærði taldist því ekki hafa brotið gegn siðareglum BÍ.

Tillitssemi og tjáningarfrelsi blaðamanna

Miðað við þessa níu úrskurði eftir gildistöku nýrra siðareglna er breytingin ekki mikil og varla hægt að segja að nýju reglurnar hafi leitt til annarrar niðurstöðu í málum. Mun fleiri málum var áður vísað frá en nú er eingöngu vísað frá ef kæra stenst ekki málsmeðferðarreglur. Á það reyndi í málum 1/2024-2025 og 5/2024-2025. Meirihluti nefndarinnar vildi taka málin til efnislegrar meðferðar. Einn nefndarmanna vildi vísa málunum frá í samræmi við eldri úrskurði en var að öðru leyti sammála niðurstöðu Siðanefndar. Ekki er mælt fyrir um rétt til andsvara í siðareglum BÍ en ákvörðunarvald í þeim efnum hvílir hjá Fjölmiðlanefnd. Synjunin sjálf telst því ekki brot á siðareglum en getur eftir atvikum falið í sér brot gegn öðrum greinum siðareglna ef innihald andsvaranna fellur þar undir. Á þetta reyndi í málum 2/2023-2024 og 3/2024-2025. Í málum sem varða tjáningarfrelsi blaðamanna eins og 1/2024-2025, 3/2024-2025 og 5/2024-2025 hefur nefndin bent á að valdsvið hennar takmarkist við að úrskurða um hvort brotið hafi verið gegn siðareglum BÍ. Telji kærandi að umrædd tjáning vegi að æru hans eða mannorði með almennum hætti, heyri slíkur ágreiningur undir dómstóla. Einhverjir höfðu áhyggjur af því að „tillitssemisreglan“ í gömlu siðareglunum væri ekki lengur til staðar en hún fjallaði um að valda ekki óþarfa sársauka. Í máli 4/2024-2025 um myndbirtingu af húsi látins manns í Bolungarvík er birtingin talin brot á 2. grein nýrra siðareglna en þar er fjallað um að setja „fram upplýsingar á heiðarlegan og sanngjarnan hátt“.

Tillitssemi, óþarfa sársauki og vanvirða

Nýjar siðareglur BÍ voru samþykktar á aðalfundi félagsins í mars 2023. Gömlu siðareglurnar höfðu þá verið óbreyttar í rúm þrjátíu ár og höfðu í raun lítið breyst frá því þær voru fyrst samþykktar árið 1965. Vilji til að breyta reglunum hefur þó lengi verið til staðar eins og Sigríður Dögg Auðunsdóttir, formaður BÍ, benti á í Blaðamanninum í desember 2022. „Í stuttu máli má segja að árangurslausar atlögur hafi verið gerðar að breytingum á siðareglunum frá 2005 enda gætti verulegrar óánægju innan stéttarinnar með tiltekin ákvæði þeirra. Gagnrýnin laut almennt að því að reglurnar væru ekki nægilega skýrar og vel upp settar og ákvæði þóttu huglæg og matskennd – afstæð – svo sem ákvæði um tillitsemi.“ Þessi umdeilda þriðja grein var svohljóðandi: „Blaðamaður vandar upplýsingaöflun sína, úrvinnslu og framsetningu svo sem kostur er og sýnir fyllstu tillitssemi í vandasömum málum. Hann forðast allt, sem valdið getur saklausu fólki, eða fólki sem á um sárt að binda, óþarfa sársauka eða vanvirðu.“

Meirihluti vildi einfalda siðareglur

Haustið 2021 var skipaður vinnuhópur um endurskoðun siðareglna sem hafði ekki síst til hliðsjónar niðurstöðu könnunar Worlds of Journalism árið 2021 meðal starfandi fréttamanna á Íslandi. Niðurstöðurnar sýndu að ríflega helmingur blaðamanna vildi einfalda siðareglurnar. Fjórðungur vildi breyta sem minnstu en sárafáir vildu viðameiri siðareglur eða alls engar. Friðrik Þór Guðmundsson sem sat í Siðanefnd í 14 ár sagði í Blaðamanninum í desember 2023 að ágreiningur hefði lengi komið í veg fyrir breytingar og tiltók sérstaklega ákvæðið um tillitssemi. Hann fór síðan yfir helstu breytingar með nýju lögunum. „Meðal þess sem fallið hefur út er tillitssemisreglan (að valda ekki óþarfa sársauka, seinni málsgrein gömlu 3. greinarinnar), ákvæði um persónulega ábyrgð, ákvæði um stéttasamstöðu (gamla 1. greinin), ákvæði um nafnbirtingar og ákvæði um að hver maður skuli teljast saklaus uns sekt er sönnuð. Meðal nýmæla í siðareglunum eru ákvæði um sanngirni, áreiðanleika og heiðarleika, um sannleikann, um hlutlægni, um leiðréttingar og andsvararétt, um ritstuld og aðhaldshlutverk fjölmiðla.“

Sanngirni, heiðarleiki og hlutlægni

Friðrik Þór og Birgir Guðmundsson, prófessor við Háskólann á Akureyri, fluttu erindi á Þjóðarspegli HÍ í nóvember 2023. Niðurstaða þeirra var að hlutverk Siðanefndar myndi aukast til muna með nýjum siðareglum með valdi til að túlka hinar nýju reglur. „Siðanefndar bíður með öðrum orðum að túlka hugtök eins og „sanngirni“ og „heiðarleiki“ og jafnvel „hlutlægni“, sem gætu komið í stað horfinna matskenndra hugtaka eins og „tillitssemi“ – eða ekki.“ Þeir tóku fjögur dæmi um fyrri úrskurði þar sem reyndi á regluna um tillitssemi þar sem þeir töldu að úrskurðir féllu á annan veg með nýju reglunum. Í öllum tilvikum var reyndar tekið fram „nema Siðanefnd felli þetta undir 2. grein um heiðarlega og sanngjarna framsetningu.“

Hvorki sanngjörn né heiðarleg vinnubrögð

Nefndin hefur fellt einn úrskurð þar sem reynir á þetta ákvæði. Í máli nr. 4/2024-2025 var kærð myndbirting með frétt á vef Vísis um umfangsmikla lögregluaðgerð í Bolungarvík. Þar var niðurstaðan að umrætt skjáskot hefði ekkert sjálfstætt fréttagildi. „Að mati Siðanefndar var það ósanngjarnt gagnvart kæranda og öðrum aðstandendum að birta myndina á þeim tíma sem það var gert, í ljósi alvarleika málsins. Myndin var tekin úr birtingu daginn eftir, en þess ekki getið í fréttinni að myndin hafi verið tekin út, né beðist velvirðingar á því. Að mati Siðanefndar eru það ekki sanngjörn eða heiðarleg vinnubrögð.“ Niðurstaðan var því brot gegn siðareglum BÍ.